Mostra de Artesanía da Ponte de Lóuzara

(Nesta entrada inclúo o pregón que escribín para a I Mostra de Artesanía celebrada na Ponte de Lóuzara o 17 de agosto de 2008. A inciativa da Asociación Cultural Fonte da Cova recuperouse a feira que se celebraba regularmente o dezasete de cada mes.)

PREGÓN DA I MOSTRA DE ARTESANÍA DE LÓUZARA.

Bos días, veciños e veciñas de Lóuzara e demais asistentes a esta “I Mostra de Artesanía da Feira do Dezasete”.Probablemente non sexa a persoa máis indicada para inauguraar este evento pero como louzariño sinto un profundo orgullo e moita satisfacción en compartir con vós esta oportunidade que se me brinda. Procurarei non aburrirvos demasiado e serei breve, pois a estas horas o rato xa anda no bandullo e o olor a polbo invita a sentar á mesa máis que a oír discursos.O lugar onde se realiza esta Mostra é o incomparable marco da Campa da Choza. Aquí, ata hai trinta anos, ano arriba, ano abaixo, celebrábase o dezasete de cada mes a Feira da Ponte, tamén coñecida polo nome da Feira do Dezasete. A esta feira acudían xentes de todo Lóuzara e dos lugares próximos doutros concellos como Pedrafita, Paderne ou Miraz do Courel, Vilarxoán, Leizán e Foilebar do Incio ou Louzarela e Val de Fariña de Pedrafita do Cebreiro.No campo da feira onde estamos vendíanse, mercábanse e intercambiábanse produtos da zona e outros que viñan de fóra, coma os pipotes de viño que traía o Celeste da Póboa do Brollón, o chocolate do Andrade de Monforte, as segadoras e muíños eléctricos que vendía o Antonio de Vigo do Real ou os zapatos de pel do Silgueiros do Incio.A Feira do Dezasete representaba o esplendor comercial e económico que a Ponte de Lóuzara foi noutra época. Este era o punto de paso desde o Incio ou Samos cara ao Courel e o Cebreiro. Desde aquí abastecíase unha poboación moito máis numerosa na zona ca hoxe en día. Boa proba disto eran os numerosos negocios que se asentaban á beira do río Lóuzara.Aproveitando as augas do río estaba o Muíño do Mesón, atendido pola Tona de Vilela. Nesta casa, que hoxe se atopa en estado ruinoso, comezaron a traballar no comercio a Eduviges e o Enrique, que máis tarde se instalarían na outra marxe do río. A señora Eduviges tiña fama de boa cociñeira e os callos que preparaba cada dezasete tiñan moita demanda. Desde ben cediño o agradable arrecendo a callos estendíase por entre os castiñeiros desta campa, dándolle un aroma saboroso á feira.Seguindo cos arrecendos, desde a casa de Veiga chegaba o característico olor a polbo. Alí podíase degustar este delicioso prato que en nada envexaba ao que fan as polbeiras do Carballiño, que teñen sona de ser as mellores da nosa terra.E, xa fartos de callos ou polbo, as mellores sobremesas eran as do Café, que así se lle chamaba tamén á casa de Pumarega na honra da cafeteira que os días de feira non daba repartido cafés aos centos de feirantes. E falando de repartos, nesta casa ademais de comidas e cafés tamén se repartía o correo. Durante moitos anos o Amadeo Anca de Santo Sidro ía a pé buscalo a Samos pero máis tarde era aquí a onde chegaba. Desta casa era e aínda é o Pepe de Pumarega que foi o primeiro servizo de “La tienda en casa” que houbo na comarca. Aínda lembro cando chegaba a Bustofrío co seu Land Rover ateigado de macarróns, azucre, galletas ou tabaco e aos máis cativos sempre nos regalaba unha peza de froita ou un caramelo.Outro dos comercios importantes no seu día foi o do Cortiñas e a señora María. Alí había case de todo: desde a máquina de embotellar aceite de oliva que presidía o mostrador, os fouciños, fouces, rodos e gadaños cos que se labraron os eidos louzariños durante décadas; os chourizos, cacholas, lacóns e zocos colgados do teito do comercio e, como non, o viño de Quiroga, do Bierzo ou de Amandi que enchía a súa bodega. Nos días de feira chegaron a ter ata catro axudantes no comercio, ademais dos seus propietarios. Nesta casa pasaba consulta o médico os días da feira e mesmo estaba acondicionada para eventos importantes coma vodas ou bautizos.

Un pouco máis arriba atopábase a casa do Juan Ramón. Tamén tiña comercio e daba comidas. Foi nesta casa onde se representou a que probablamente sexa a primeira peza do teatro en Lóuzara titulada O bufón de el-rei, de Moliére. Entre os seus actores atopábanse o Jaime do Canedo de Santo Sidro e Santiago do Redondo de Bustofrío.E para rematar a andaina das casas de negocio estaba O Tropezón, rexentado polo Martín de Praducelo e a Rosaura de Trascastro. O feito de estar situado na saída da Ponte outorgáballe o título de “Pechacancelas” das noites de farra e esmorga pois era o local onde os mozos adoitaban tomar a arrancadeira antes de volver para a casa. Foi nunha desta noites de esmorga cando un bistío meu chamado Francisco, ao que cariñosamente, todo hai que dicilo, lle chamaban Francisco Alegre, deu un mal paso e rompeu unha costela ao caer polas escaleiras. Este feito provocou que el mesmo lle compuxera a seguinte copla:Que noites tan negras no Tropezón,o viño tan malo e pagalo a millón.Escaleras de la muerte, escalón por escalón,onde rompín a cachola e das costelas a millor.(...)Mais na Ponte tamén había outro tipo de actividade comercial á parte das xa citadas. Na Choza estaba a perruquería da Celia e os bailes de organillo que organizaba a Primitiva os días da Feira, bailes nos que os mozos lucían elegantes traxes de pana ou tergal cortados e cosidos polas mellores mans de xastre desta contorna como eran e aínda o son as do Ánxel de Praducelo. Pola súa banda, as rapazas engalanábanse con vestidos longos e outros máis curtos, se as autoridades llelo permitían, tallados por unha das mellores modistas dos arredores, a Señora María, falecida aínda non hai moitos días. E cando alguén deixaba este mundo aí estaba O Funerario para facerlle un cadaleito de freixo ou castiñeiro que o había levar ata San Xoán.Aínda semella que se escoitan entre estes castiñeiros o balbordo do xentío mesturado co muar dos beceros e das vacas atados aos castiñeiros; o regateo e falsos xuramentos de vendedores e piqueiros coa chilava negra ou azul e as tesoiras marcando o gando, piqueiros coma os irmáns Nadelas, o Sardiñeiro de Monforte ou o Cocho Crudo de Sarria, alcume o deste último que lle proviña da súa afección ao touciño de porco cando era un nino. Uns e outros acudían aquí co desexo de facer boa feira e cando non se vendían as reses volvían cos becerros atrelados acompañados dunha vaca mansa ou doutro animal, como a mula que tiñan dos da Viela de Vila do Castro.

Mais estas vivencias, recordos e personaxes aos que me acabo de referir xunto con aquelas que moitos de vós gardades no arcaz da memoria foron caendo no esquecemento a paso de boi marón. Hai arredor de trinta anos que non se celebra feira: primeiro abandonouse a de gando, despois deixou de vir a xente comer o polbo ou os callos ou simplemente a tomar uns viños. A falta de actividade comercial, o cambio de hábitos de vida e o despoboamento das aldeas coa incesante perda de poboación poden ser algunha das causas do esmorecemento da feira.Na obra de teatro de Fiz Vergara Vilariño que imos representar hoxe ás seis, a muiñeira pregúntase se os emigrantes volverán algún día. Hoxe, aquí, estades moitos dos que algún día tivestes que marchar por motivos laborais. E tamén estades os que vivides aquí verán e inverno, os que co voso traballo e esforzo diario lle dades vida, forma e sentido a este recuncho de Galicia.Hoxe é un gran día e por iso aplaudimos esta iniciativa recuperadora levada a cabo polos organizadores e animámosvos a que o día de hoxe teña continuidade no futuro pois, como dicía Florentino López Cuevillas: “Seguide sempre con fe e se se vos ocorre pensar acaso se sementades ou esparexedes, desbotade ese pensamento e tede por certo que calquera traballo, grande ou pequeño, duro ou livián que emprendades en nome de Galicia é sempre sementeira.”Grazas pola atención e bo proveito a todos.Boas tardes.Dezasete de agosto de dous mil oito.

O DÍA DA FESTA.

Actualmente celebramos a festa o día 25 de agosto mais tamén se celebrou noutras datas. A comezos do século XX celebrábase o día 15 de agosto, de feito a patroa é a Nosa Señora, mais como se lles pagaba en especie aos músicos, fundamentalmente gran de centeo, e polo 15 deste mes aínda non se tiña feito a malla víronse na obriga de cambiala para o día 1 de setembro. Durante boa parte do século XX veuse celebrando os días 1 e 2 deste mes, mesmo se celebrou durante a guerra e na ditadura. Recentemente, hai máis de 15 anos, cambiámola para o 25 de agosto. O motivo principal era que a meirande parte dos familiares que viñan de vacacións tiñan que incorporarse ao traballo antes do día 1 de setembro.

A festa é unha das poucas ocasións nas que aínda se conserva a participación colectiva dos veciños. A véspera da festa aínda se xuntan as mozas e as que o foron algún día para limpar a capela. Aos mozos tócanos adecentar o campo da festa. Desde hai máis de 13 anos vimos representando unha obra de teatro na que, dalgunha maneira ou doutra, os veciños participan.

O día 25 sempre facemos alborada, ben sexa con músicos da propia aldea ou con algunha charanga. Visítanse todas as casas, agás que estean de loito. Os músicos tocan algunha peza e os da casa corresponden con viño e doces. É unha das poucas ocasións nas que se "olvidan" aqueles problemas do ano.

Despois da alborada, e cos seus pertinentes viños no pelexo, chega a hora da misa coa procesión. Unha vez rematado o folión chega a hora do xantar e a agardar polo baile da noite.

O TEATRO

O grupo de teatro “Milrosas” xorde como iniciativa cultural en Bustofrío de Lóuzara da man de Pepe do Campo, alá polo ano 1993. Nese ano un grupo de rapaces da aldea, sen experiencia ningunha no mundo do teatro, poñemos en escena a obra “O muíño vello nunca morrerá”, do escritor de Santalla de Lóuzara Fiz Vergara Vilariño. Esta obra xa fora dirixida por Pepe do Campo na década dos 70 e escenificada nas festas patronais do San Roque en Santalla. A representación do ano 1993 fíxose na terraza da casa do Pepe, ao aire libre o 24 de agosto e coincidindo coas festas de Bustofrío. Alí mesmo e froito da amizade do Pepe con Fiz este último comprométese a escribir outra obra para ser representada ó ano seguinte: “A traxicomedia dos peidos do Demo”.

Ante a boa acollida por parte do público representamos outras obras do mesmo autor: “Cando a morte baixa a Milrosas e neva a retortoiro”, “As pulgas nunca dormen” e “Na taberna da Casiana”. Desde ese ano 93 mantivemos sempre a data do 24 de agosto, a hora de representación, as dez da noite e o escenario, a terraza da casa do Pepe, aínda que nalgunha ocasión tamén representamos fóra, como no centro de maiores de Monforte de Lemos e na I Mostra de Artesanía da Ponte de Lóuzara.Fiz é o noso autor, porque é louzariño e a el uníanos unha fonda amizade, o que posibilitou que escribise algunha das obras para ser estreadas en Bustofrío.Ademais das obras de Fiz tamén representamos a obra “O achado do castro” de Xesús Pisón e dramatizamos poemas del e doutros autores galegos como Uxío Novoneira, Rosalía de Castro, Castelao, Rafael Dieste, Darío Xoán Cabana, Manuel María, etc.Alén do teatro, tamén contamos con pregoeiros excepcionais coma o propio Fiz, Uxío Novoneira ou o poeta de Ferramulín Vicente Reboleiro entre outros.Os integrantes do grupo “Milrosas”, nome que procede dunha das obras de Fiz, somos da aldea de Bustofrío e doutras dos arredores que compaxinamos o traballo do agro con esta actividade lúdico-cultural, aínda que a maioría é xente que vén de vacacións no verán. Nunha das obras mesmo actuou unha rapaza hondureña e un francés. No colectivo non hai límite de idade para formar parte, a actriz máis nova contaba con sete meses e o máis vello un veciño da aldea, xa falecido, con 95 anos. Desde o ano 1993 foron máis de 30 persoas as que nalgunha ocasión formaron parte do grupo “Milrosas” .

Na actualidade só quedamos catro dos fundadores, Pepe do Campo, a Petita, Vanesa de Barreiro e mais eu, Xulio Pérez Pereiras.En definitiva, representamos un colectivo aberto que temos en común a afección ao teatro e o propósito de manter viva a lingua e dar a coñecer a autores galegos que para moitos dos asistentes ás representacións foi toda unha descuberta.

Os brindos das vodas.

En cáseque todas as culturas das que temos noticias existen manifestacións culturais expontáneas do pobo xurdidas en actos comunitarios, ben sexan actos lúdicos ou durante a realización de diferentes tarefas. A nosa tradición cultural foi, de sempre, moi dada a entorar cantos para conmemorar o remate de determinados traballos agrícolas ou festas, cánticos nos que se louba a chegada da primavera, os reis, etc.
Dentro deste rico patrimonio houbo en tempos un tipo de cantigas ou coplas, as máis comúns de catro versos, que se coñecen nesta zona (O Courel, Samos, O Incio, Triacastela,...) co nome de brindos. Os brindos son, pois, coplas improvisadas coas que se formulaba un desexo ou petición nas vodas e que tiñan como destinatarios os protagonistas do enlace. A finalidade do brindo era conseguir as roscas e o tabaco que repartían os padriños na voda se a copla era do seu agrado. Noutras zonas de Galicia a estas coplas chámanlles Regueifas, que é o nome que recibe unha rosca feita de ovos, azucre e caramelos que repartían os padriños ó final do convite.
Os brindos tiñan unha temática moi variada pero sempre estaban dirixidos ós protagonistas do enlace (noivos, padriños, os pais, os curas, a algún invitado), ó tipo de comida que había, algunha circunstancia relacionada co casamento, etc. Sen embargo, non sempre eran de louvabanza xa que moitos deles tiñan, como é normal na tradición oral, un dobre sentido co que se ironizaba ou mesmo se rediculizaba a persoa á que estaba destinado. Deste xeito en moitas vodas os noivos contaban con algún amigo brindador para que replicase desde dentro da casa, pois as vodas xeralemnte facínse nas casas dos contraíntes, ós ataques proferidos desde fóra. Nalgunha ocasión as vodas remataron a paus porque os brindos deixaban de ser sátira e pasaban a ser insulto. Así, chegaron a estar prohibidos durante algúns anos da posguerra na zona do Real de Samos.
Vexamos, pois, algunha mostra deste tipo de composicións1.

1-Os noivos

Ó novio desta voda
que non lle pareza mal
é torto e enxorobado
e ten un ollo de cristal.

O novio desta voda
decían que era o demo
que antes de se casar
tiña unha amiga no pueblo.

O novio desta voda
ieso ca novia é ben gorda
pero os puros que comprou
eran todos da perra gorda.

Os puros da perra gorda
ieu paseiche pola bica
se el os tiña da perra gorda
a madriña tíñaos da perra chica.

Válgame a madre de Dios
eu non me chamo Teresa
que salia a novia
que parece unha princesa.

Válgame a madre de Dios
eu pasei por Outeiro
e o que lle gusta a ela
é encontrar un herdeiro.

Se lle gusta o herdeiro
esto non che é eterna
porque dicen que lle pasa
que coxea dunha perna.

Se non se casou hoxe
que esperaba pa mañá
ieso que según decían
que tiña gran propiedá.

Un veciño que a quería
e déuchelle muito a lata
ieso que decían que tiña
sólo un burro e unha vaca.

Os novios de hoxe
van polos leiros
porque resulta que os dous
dicen que son herdeiros.

El día que yo me case
Quiera Dios que no aparezca
Ni cura ni sacristán
Ni las llaves de la iglesia.

2-Os padriños

Válgame a madre de Dios
ela me queira levar
que salga a madriña fóra
que temos que bailar.

A madriña está solteira
que ten gana de falar
pero dicen os veciños
que ten muita gana de se casar.

Non encontra un novio
porque está calada,
tamén dicen os demais
que é mui apretada.

¡Válgame a madre de Dios
tírano aí, andai, andai,
cuando salís dai-lo tabaco
que rabiamos por fumar!

Que rabiamos por fumar
tírano aí andai, andai
hai un saco de tabaco
pero hai que o sudar.

Pero hai que o sudar,
Ferraría de Sober,
hai un saco de tabaco
pero hai que o saber merecer.

A madriña desta voda
debe ser un pouco tosca
siquiera foi capaz
de repartir unha rosca.

A madriña desta voda
está un pouco desesperada
porque ten corenta anos
e pensa non ser casada.

A madriña desta voda
é sulteira e sin compromiso
e tan apretada que é
que seica che ven sino viso.

O padriño desta voda
non leva corbata con nudo
que inda non foi capaz
de invitar a un puro.

Dicen que é tan arrogante
ieso calquera lle gana
según o viron vestir
leva calzoncillos de pana.

3-O cura

O cura cos casou
debía estar tolo ou borracho
que siquiera preguntou
cál era a femia ou o macho.

O cura que os casou
non se chamaba Matías
pero en cambio según dicen
ten tres ou catro fillas.

E que tiña tres queridas
e unha era a criada
iautra según dicen
é a de hoxe casada.

O cura era bon peixe
e mais non levaba velo
e según os contos que hai
tiña tres fillos no pueblo.

Todas as mulleres
estaban casadas
que sempre tiña
quen cargara cas hazañas.

As amigas que el tiña
todas tiñan boas pernas,
unha era a muller do alcalde
iautra a filla do xuez.
1 Estes brindos foron recollidos en Bustofrío, A Ponte de Lóuzara e Vigo do Real.

Significado e historia de Bustofrío

Sobre etimoloxía ou significado de Bustofrío hai diversas opinións. O investigador Cabeza Quiles di que procede da palabra latina busto "sitio onde pacía o gando". O padre Sarmiento sostiña que busto era unha derivación do vocábulo latino bos "boi". Polo tanto, o significado viría a ser "extensión de terreo destinada ao pasto do gando", como sostén Antonio Díaz Fuentes na obra Toponimia de la comarca de Sarria.
Nun documento do ano 878 aparece mencionado como BUSTUM FRIGIDUM e noutro documento datado no 3 de decembro do ano 909 como BUSTUM FRIDUM, segundo as investigacións de Lucas Álvarez.
Mais xunto á etimoloxía culta atópase a popular. Así, Santiago Pereiras Jurjo, Santiago do Redondo, relatounos a seguinte historia: Nunha ocasión houbo un crime no lugar no mes de decembro. Deu en nevar moito e como non se podía pasar Aira Padrón para ir buscar a xustiza acordaron enterrar a vítima na Aira de Riba pero deixándolle a cara descuberta. Días máis tarde, cando xa puido pasar a xustiza, ao examinar o cadáver alguén exclamou ao tocarlle na cara "Ten o busto frío".